Τατόι: Τα ανάκτορα της Ιστορίας

Περιδιαβαίνοντας τα χωμάτινα μονοπάτια των βασιλικών ανακτόρων στο Τατόι το πρώτο πράγμα που ακούς είναι το θρόισμα των φύλλων. Τα αιωνόβια δέντρα ντύνουν με ήχους το χώρο 42.000 στρεμμάτων, όπου γράφτηκαν σημαντικές σελίδες στο βιβλίο της νεότερης ιστορίας της Ελλάδος, και η υγρασία σου υπενθυμίζει ότι έχεις αφήσει πίσω σου τον αστικό ιστό.

Τα πρωινά της Κυριακής τα ανάκτορα, σε απόσταση περίπου 15 χιλιομέτρων από το κέντρο της Αθήνας, γεμίζουν από κόσμο που θέλει να δει από κοντά την παραμυθένια «πόλη», η οποία μπορεί να έχασε τη λάμψη της -λόγω της εγκατάλειψης από το κράτος- αλλά δεν έπαψε να είναι κομμάτι της εθνικής μας κληρονομιάς.

Το κτήμα Τατοΐου είναι ο μόνος τόπος, όπου θα δεις να περπατούν και να κάνουν ποδήλατο δίπλα - δίπλα άνθρωποι που κοιμούνται με την εικόνα του τέως στο προσκεφάλι και αντιβασιλικοί που πιστεύουν ότι «το μόνο καλό που έκανε η χούντα είναι ότι έριξε τον βασιλιά».

Οι ιδεολογικές αντιθέσεις παραμερίζονται για μία βόλτα σε μία άλλη εποχή, κάπου ανάμεσα στην πρώην μεγαλοπρεπή βασιλική οικία, στην οικία του αρχικηπουρού, στο ιπποστάσιο, στο τηλεγραφείο, στο βουτυροκομείο, στο υπασπιστήριο, στο οινοποιείο, στον ναό του Προφήτη Ηλία. Το κτήμα κοσμείται από 40 διάσπαρτα κτίρια, εκ των οποίων τα 29 έχουν κηρυχθεί από το υπουργείο Πολιτισμού ως διατηρητέα.

Όλα τους κουβαλούν τη φθορά της «διάβασης» από το φως στο σκοτάδι. Υπάρχουν, όμως, και εκείνοι που σε πείσμα των καιρών έχουν αφιερώσει τη ζωή τους στο ζωντάνεμα του βασιλικού κτήματος. Ένας από αυτούς είναι ο ιστορικός Κώστας Σταματόπουλος, ο οποίος άρχισε να ερευνά την ιστορία των ανακτόρων από το 1998 για να γράψει το δίτομο έργο «Το χρονικό του Τατοΐου».

«Πρόκειται για έναν συνδυασμό ιστορίας, αρχιτεκτονικής και περιβάλλοντος. Το ανάκτορο του βασιλιά που θαυμάζουμε σήμερα πρωτοκατοικήθηκε από τον Γεώργιο το 1889 και αποτελεί αντίγραφο ρωσικής έπαυλης του συγκροτήματος των ανακτόρων του Πέτερχοφ στην Αγία Πετρούπολη. Στο Τατόι πραγματοποιήθηκε η ορκωμοσία των κυβερνήσεων του Ελευθέριου Βενιζέλου και του Γεωργίου Παπανδρέου. Το χώρο αυτόν έχουν επισκεφτεί η αυτοκράτειρα Σίσι, ο τσάρος Νικόλαος Β’ και οι βασιλείς του Ηνωμένου Βασιλείου Εδουάρδος Ζ’ και Αλεξάνδρα», λέει στην «Boulevard» ο κ. Σταματόπουλος, ο οποίος είναι πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού.

Οι «θησαυροί» -αντικείμενα και κειμήλια- που βρέθηκαν στα ανάκτορα ξεπερνούν τους 3.500, οι περισσότεροι από τους οποίους συντηρούνται από το υπουργείο Πολιτισμού με χρήματα από το ΕΣΠΑ. Ανάμεσά τους μοναδικοί πίνακες του Αϊβαζόφσκι και του Βολανάκη, γλυπτά του Κόσσου, το προσύμφωνο για τον γάμο του Γεωργίου Α’ με την Όλγα, γυναικείες παραδοσιακές φορεσιές, δύο βιβλία επισκεπτών με υπογραφές προσωπικοτήτων παγκόσμιας φήμης (μεταξύ αυτών του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου και του Κωνσταντίνου Καραμανλή), φωτογραφικά λευκώματα με εικόνες από την κηδεία του Παύλου και τους θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 1906 στην Αθήνα και δύο ντοσιέ με απόρρητα έγγραφα για το Κυπριακό και την ίδρυση της Εθνικής Εταιρείας Διαφωτίσεως.

Όλα τους βρέθηκαν μέσα σε κτίρια «στολίδια» της εποχής εκείνης για τα οποία σήμερα δίνεται μάχη για να συντηρηθούν. «Το πρώτο μεγάλο βήμα έγινε το 2003 όταν κηρύχθηκαν διατηρητέα 29 κτίρια. Το δεύτερο έγινε το 2012 όταν η Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού κατάφερε με τη βοήθεια της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Οργανώσεων Πολιτιστικής Κληρονομιάς -Europa Nostra- να χρηματοδοτηθεί μία εξαιρετικά σοβαρή μελέτη για τη συνολική αξιοποίηση των ανακτόρων. Η μελέτη ολοκληρώθηκε τον Μάρτιο του 2014 και παραδόθηκε στα χέρια του τότε πρωθυπουργού και των τότε αρμόδιων υπουργών», τονίζει ο Κώστας Σταματόπουλος.

Το στοίχημα για τα κτίρια είναι να μη χάσουν τη μάχη με την αυθεντικότητά τους. Στην ανατολική Ευρώπη και στη Δύση υπάρχουν ανάκτορα και κτίρια που συνδέθηκαν με το θεσμό της βασιλείας και έγιναν μουσεία και τουριστικά επισκέψιμοι χώροι που τους θαυμάζουν κάθε χρόνο εκατομμύρια άνθρωποι. Αν συμβεί κάτι ανάλογο στο Τατόι θα δημιουργηθούν, σύμφωνα με τη μελέτη που εκπονήθηκε, τουλάχιστον 200 θέσεις εργασίας.

Η δίψα του κόσμου να δει τα βασιλικά ανάκτορα φαίνεται από το γεγονός ότι καθημερινά τα επισκέπτονται τουλάχιστον 1.000 άτομα από την ανατολή μέχρι τη δύση του ηλίου που είναι ανοιχτά και τις Κυριακές τουλάχιστον 3.000. Τα Σαββατοκύριακα οργανώνονται από το Σωματείο Φίλων Κτήματος Τατοΐου ξεναγήσεις από ιστορικούς που με προσεχτικές διατυπώσεις μιλούν για το ρόλο που διαδραμάτισαν στη νεότερη ιστορία της Ελλάδας οι βασιλείς: Γεώργιος Α’ (1863-1913), Κωνσταντίνος Α’ (1913-1917 και 1920-1922), Αλέξανδρος Α’ (1917-1920), Γεώργιος Β’ (1922-1923 και 1935-1947), Παύλος Α’ (1947-1964) και Κωνσταντίνος Β’ (1964-1973).

Καταπληκτικές είναι οι λεπτομέρειες για το πώς τα ανάκτορα λειτουργούσαν ως μία αυτόνομη «πολιτεία» που παρήγαγε σε όλη της την ιστορία φρούτα, λαχανικά, σιτηρά, κρασί, λάδι, βούτυρο και παγωτό. Είχε το δικό της οδικό δίκτυο, άρτιο σύστημα υδροδότησης και πυρασφάλειας, δύο μικρές τεχνητές λίμνες -τη Χήνα και την Κιθάρα- ανεμόμυλους, αρχαιολογικό μουσείο με ευρήματα μικροανασκαφών της περιοχής και δύο ιερούς ναούς, τον ναό του Προφήτη Ηλία και τον ναό της Αναστάσεως.

Η απαράμιλλη ομορφιά και οι βανδαλισμοί

Το 1991 με απόφαση του τότε πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Μητσοτάκη ο τέως βασιλιάς Κωνσταντίνος πήρε από το Τατόι με κοντέινερ μεγάλο μέρος της βασιλικής περιουσίας και το έστειλε στο Λονδίνο. Κράτησε τα προσωπικά αντικείμενα των γονέων του και τα κειμήλια ελληνικού ενδιαφέροντος και πούλησε τους υπόλοιπους «θησαυρούς» στην περίφημη δημοπρασία των Christie’s.

Αρκετά χρόνια αργότερα, το 2000, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, στο οποίο είχε προσφύγει ο Κωνσταντίνος, καταδίκασε την Ελλάδα για παραβίαση του πρώτου Πρωτοκόλλου και έκρινε ότι η βασιλική οικογένεια έπρεπε να αποποιηθεί της ακίνητης περιουσίας της και αντ’ αυτού να λάβει αποζημίωση. Η τότε αντικειμενική αξία υπολογιζόταν στα 40 δισεκατομμύρια δραχμές αλλά η οικογένεια έλαβε τελικά 4 δισεκατομμύρια.

Κτήμα Τατοΐου, Καλοκαίρι 1948: Ο τότε βασιλιάς Παύλος με τη βασίλισσα Φρειδερίκη και τους τρεις βασιλόπαιδες

Το Τατόι πέρασε στα χέρια του Ελληνικού Δημοσίου και για αρκετά χρόνια έμειναν απροστάτευτα χιλιάδες αντικείμενα ανεκτίμητης αξίας, τα οποία μαζί με τα καταπληκτικής αρχιτεκτονικής κτίρια άρχισαν να ρημάζουν. Και αυτό παρά τις προσπάθειες των υπαλλήλων του φορέα διαχείρισης Πάρνηθας, των δασικών και αστυνομικών υπαλλήλων και των Φίλων Κτήματος Τατοΐου, οι οποίοι δεν σταματούν να φροντίζουν το χώρο.

Σίγουρα οι αρχιμάστορες του 19ου αιώνα που σκάλισαν τις πέτρες, σμίλεψαν τις μαρμάρινες κρήνες και έφτιαξαν τα σιδερένια ελάσματα δεν θα ήθελαν να αντικρύσουν τη σημερινή εικόνα. Το ακόμα πιο λυπηρό είναι ότι κατά καιρούς έχουν κλαπεί από το παλάτι συλλεκτικοί πίνακες ζωγραφικής, επίχρυσα σερβίτσια με υδρογραφήματα του βασιλικού ζεύγους, ολόχρυσοι δίσκοι, ακόμα και σμιλεμένα καλοριφέρ. Όλα τους θα μπορούσαν να αποτελούν εκθέματα μουσείου. Πολλά από αυτά ενδεχομένως πουλήθηκαν στη μαύρη αγορά και σήμερα κοσμούν επαύλεις της ελληνικής ή και της παγκόσμιας ελίτ. Από την πρώτη στιγμή άλλωστε που το βασιλικό κτήμα εγκαταλείφθηκε συλλέκτες από όλο τον κόσμο ενδιαφέρθηκαν για τα «στολίδια» του.

Η αξιοποίηση του Τατοΐου προσκρούει εδώ και δεκαετίες στη σύνδεση του χώρου με το θεσμό της βασιλείας αλλά και στο γεγονός ότι για τη διαχείρισή του είναι υπεύθυνοι εννιά διαφορετικοί δημόσιοι φορείς. Οι βασικότεροι από αυτούς είναι τα υπουργεία Πολιτισμού, Περιβάλλοντος και Οικονομικών.

Ελπίδες αξιοποίησης από το υπουργείο

Ηλιαχτίδα ελπίδας αποτελεί το γεγονός ότι στο τέλος του περασμένου Μαΐου έγινε γνωστό ότι το υπουργείο Περιβάλλοντος προωθεί σχέδιο αξιοποίησης του Τατοΐου, το οποίο τέθηκε σε δημόσια διαβούλευση, στο πλαίσιο της Κοινής Υπουργικής Απόφασης (Κ.Υ.Α.) για την «οργάνωση και εξειδίκευση των χρήσεων και των δραστηριοτήτων του κτήματος».

Πολίτες και κοινωνικοί φορείς καλούνται να καταθέσουν ηλεκτρονικά στο υπουργείο τις προτάσεις τους, οι οποίες θα μελετηθούν από ειδικούς που θα εκπονήσουν το τελικό σχέδιο.

Μεταξύ άλλων προβλέπονται χρήσεις αναψυχής και βιολογικών καλλιεργειών με επισκευή των υφιστάμενων κτιρίων. Η Κοινή Υπουργική Απόφαση αναφέρεται μόνον στο σχεδιασμό των χρήσεων, χωρίς να αγγίζει θέματα όπως είναι το πώς θα χρηματοδοτηθεί το έργο, από δημόσια ή ιδιωτικά κεφάλαια, ή ποιος φορέας θα αναλάβει την υλοποίησή του. Ένας πρώτος προϋπολογισμός που υπάρχει ως εκτίμηση για τη δημιουργία μητροπολιτικού πάρκου αγγίζει τα 100.000.000 ευρώ.

Η τελευταία φορά που έγιναν έργα στο Τατόι ήταν όταν η Εφορεία Νεώτερων Μνημείων Αττικής του υπουργείου Πολιτισμού έκανε σωτήριες παρεμβάσεις με κονδύλι ύψους 70.000 ευρώ στα κτίρια του Οινοποιείου, στην οικία του αρχικηπουρού και στο κοιμητήριο του Ναού της Αναστάσεως.

Το Οινοποιείο απειλούνταν με κατάρρευση, όπως και το βουτυροκομείο. Εντυπωσιακό είναι, πάντως, ότι τις τρεις τελευταίες δεκαετίες βρίσκονται συνέχεια άνθρωποι από όλη την Ελλάδα που κάνουν μεγάλες δωρεές για το ζωντάνεμα των ανακτόρων. Άλλοι από το υστέρημά τους και άλλοι αντλώντας πολλές χιλιάδες ευρώ από τις καταθέσεις τους.