Η παρακμή των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών ως καχεξία του ελληνικού πολιτικού λόγου

Ο πνευματικός οπλισμός φαίνεται να υποχωρεί μπροστά στην πολιτική και ιδεοληπτική σκοπιμότητα ή στη σαγήνη της εξουσίας. Αρκεί να δει κανείς το επίπεδο του προεκλογικού αγώνα ακόμη και στις πολιτικά προηγμένες ΗΠΑ για να τεκμηριώσει αυτή τη νομοτελειακή υποχώρηση του αξιακού λόγου προς χάριν του εργαλειακού

Του Νικόλα Παπαναστασόπουλου*

Αν και είναι αδόκιμος ο όρος επιστήμες, καθώς η επιστήμη συνιστά ένα «όλον» που διακρίνεται από «μέρη», ήτοι αναλυτικές κατευθύνσεις, η παραπάνω τίτλωση επιλέγεται για να εξηγηθεί το αντίστοιχο φαινόμενο.

Στην ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης και πνευματικής παράδοσης, οι ανθρωπιστικές και κοινωνικές πειθαρχίες κατείχαν περίοπτη θέση. Σημαντικοί πνευματικοί ταγοί άφησαν το ξεχωριστό τους αποτύπωμα. Ομοίως πολιτικοί ηγέτες που ήταν και άνθρωποι της διανόησης έδωσαν ώθηση στους αντίστοιχους τομείς.

Αλήθεια, με ερέθισμα και την πρόσφατη έκδοση του έργου του Θουκυδίδη σε μετάφραση του Ελευθερίου Βενιζέλου, αναρωτιέται κανείς για την ποιότητα του πολιτικού μας προσωπικού. Είναι χρήσιμη δε μια αντιπαραβολή στις κοινοβουλευτικές συνθέσεις αυτής της περιόδου με προγενέστερες για να βγουν συνακόλουθα συμπεράσματα. Θα πει κανείς o tempora o mores, και ότι το εκάστοτε πολιτικό προσωπικό αντανακλά το παιδευτικό κεφάλαιο και την κουλτούρα της συγκεκριμένης κοινωνίας. Ως εκ τούτου, η ένδεια αυτή αποτυπώνεται ως εκφορά πολιτικού λόγου στον οποίο κυριαρχούν τα συνθήματα, οι ύβρεις και οι αφορισμοί. Πολύ περισσότερο, υπό τις τραγικές συνθήκες της χώρας, το εθνικό συμφέρον και η επιβίωση της χώρας δεν φαντάζουν ικανή συνθήκη διατύπωσης λογικών επιχειρημάτων. Ανεξάρτητα όμως αυτών ο όποιος (αν υπάρχει) πνευματικός οπλισμός φαίνεται να υποχωρεί μπροστά στην πολιτική και ιδεοληπτική σκοπιμότητα ή στη σαγήνη της εξουσίας. Αρκεί να δει κανείς το επίπεδο του προεκλογικού αγώνα ακόμη και στις πολιτικά προηγμένες ΗΠΑ για να τεκμηριώσει αυτή τη νομοτελειακή υποχώρηση του αξιακού λόγου προς χάριν του εργαλειακού.

Η τελευταία αυτή διαπίστωση της πρόταξης του χρησιμοθηρικού, του ατακαδόρικου, και συνθηματικού λόγου, ίδιον της υλιστικής αντίληψης για τη ζωή και την επιβίωση, είτε την καθημερινή είτε την πολιτική, δείχνει ότι η λογική μάς έχει εγκαταλείψει. Και αυτό είναι εκβολή των παθογενειών του εκπαιδευτικού μας συστήματος που παρέχει την ποσότητα, αλλά όχι την ποιότητα σε μαθήματα που έχουν ανθρωπιστικό και κοινωνικό περιεχόμενο. Η γλωσσική ένδεια, η αδυναμία αναλυτικής σκέψης αναπαράγεται και στο πανεπιστήμιο, καθώς η κριτική ματιά βαλτώνει προς χάριν της απλής περάτωσης των αντίστοιχων μαθημάτων και της απόκτησης του πολυπόθητου πτυχίου. Οι συνδικαλιστικές αγκυλώσεις και τα αντίστοιχα βαρίδια εγκλωβίζουν και το πνεύμα και τη γλώσσα των νέων επιστημόνων.

Δεν έχει γίνει δυστυχώς αντιληπτό ότι τα μαθήματα αυτά αντανακλούν υψηλά νοήματα και ιδεώδη που συνέχουν την κοινωνία και οδηγούν στον κατ’ αξίαν βίο. Παραπέμποντας στους στίχους ενός αγαπημένου τραγουδιού «δεν είναι η δόξα, δεν είναι τα λεφτά, είναι του δρόμου η χαρά…». Σ’ αυτή την πορεία της ζωής χωρίς ηθικό έρμα ο άνθρωπος δεν μπορεί να ολοκληρωθεί. Και αυτό πηγάζει κατεξοχήν από την ανθρωπιστική και κοινωνική παιδεία.

Το δίπολο θεωρίας και πράξης που κατατρέχει τη φιλοσοφία, την επιστήμη και την ίδια την (πολιτική) ζωή στην ουσία συνιστά ένα ψευδοδίλημμα που δέον είναι να γίνει κατανοητό και να εγείρει την αντίστοιχη πνευματική ανάταξη. Και τούτο διότι η ίδια η σκέψη στηρίζεται σε θεωρήσεις και αντίστοιχα σχήματα. Ειδικά στον πολιτικό λόγο και στην ίδια την πολιτική απόφαση ο εμποτισμός τόσο της κοινωνίας όσο και των ίδιων των νόων της εξουσίας με αξιακό περιεχόμενο φαντάζει ως αναγκαία συνθήκη. για να μην ανεβαίνει στην εξουσία ο όποιος δημεγέρτης «πολιτικός αναμορφωτής» και οι πολίτες να μετατρέπονται σε άβουλα αθύρματά του.

*Ο Νικόλας Παπαναστασόπουλος είναι διδάκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Το συγγραφικό του έργο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ι. Σιδέρης