1913: Η Ένωση της Κρήτης με τη μητέρα Ελλάδα

Οι εξισλαμισμοί, οι Κρητικές επαναστάσεις και ο πρίγκηπας Γεώργιος

Ολόκληρη η ζωή της Κρήτης και των Κρητικών ήταν ένας αγώνας. Μια «αιματηρή περιπλάνηση» ανά τους αιώνες, όπως την αποκαλεί ο Καζαντζάκης, για αποτίναξη κατακτητών και απόκτησης ελευθερίας. Ίσως και κάτι ανώτερο, μια θυσία με εκατόμβες θυμάτων για να κρατηθεί ο Ελληνισμός ψηλά στην Ιστορία. Μια αιματηρή προσφορά για την ενότητα της ελληνικής φυλής.

Ξεφυλλίζοντας κανείς τις σελίδες της Ιστορίας θα μετρήσει την περίοδο της Ενετοκρατίας στο νησί (1204 – 1669) δεκατέσσερις κρητικές επαναστάσεις, ενώ κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας οκτώ (1669 – 1912). Φυσικά, το εθνικό παρών έδωσαν και οι Κρήτες στην Επανάσταση του ’21 με βαρύτατο τίμημα. Την πρώτη μέρα κιόλας του ξεσηκωμού τους, στο κάλεσμα του Γένους, ο Οθωμανός δυνάστης κατέσφαξε στα Χανιά 400 οπλαρχηγούς και άλλους 800 στον Χάνδακα. Ώσπου με καθυστέρηση σχεδόν ενός αιώνος ήρθε η πολυπόθητη ελευθερία. Η σύνδεση με τα αθάνατα πεπρωμένα του Ελληνισμού. Αρχικά με την ανακήρυξη της Κρητικής Πολιτείας 1898 - 1913 (αυτονομία υπό την επίβλεψη των Μεγάλων Δυνάμεων και με ύπατους αρμοστές τον πρίγκηπα Γεώργιο της Ελλάδος και τον Αλέξανδρο Ζαΐμη) και στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων, το 1913, επικυρώθηκε η τελική ένωση της Κρήτης με την υπόλοιπη Ελλάδα και υψώθηκε η ελληνική σημαία στο νησί. Στις 14 Φεβρουαρίου 1913 υπεστάλησαν από το φρούριο της Σούδας οι σημαίες των Μεγάλων Δυνάμεων (Ηνωμένου Βασιλείου, Γαλλίας, Ιταλίας, Ρωσίας) και της Τουρκίας. Με τη συνθήκη του Λονδίνου, τον Μάιο του 1913, παραχωρήθηκε και τύποις η Κρήτη στην Ελλάδα. Η ένωση έγινε με επίσημη τελετή στα Χανιά, στο φρούριο Φιρκά την 1^η Δεκεμβρίου 1913, παρουσία του βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου.

Για τους αγώνες της Μεγαλονήσου και τις κρητικές επαναστάσεις ο ιστορικός Δ. Κόκκινος έγραψε στις «Ιστορικές Μονογραφίες» ότι ήταν ένα φαινόμενο μοναδικό σε όλη την ιστορία του ελληνικού αγώνος: «Ήτο μια έγερσις εγκαθείρκτου και αλυσσοδέτου Τιτάνος με μόνην δύναμιν την ελληνικήν του συνείδησιν, την ζωτικότητά του, την φιλοτιμίαν του και την οργήν του. Και αυτή η δύναμις ήτο αρκετή όχι μόνον διά να αρχίσει η Κρητική επανάστασις αφ’ εαυτής, αλλά και να συνεχισθεί καθ’ όλην την σειράν των ετών του ελληνικού αγώνος, ακατάβλητος, λάμπουσα εις την όλην ελληνικήν εποποιίαν με το φως του αυθορμήτου της, αρρενωπή, σχεδόν αγρία εκ των μαρτυρίων τόσων αιώνων, καταδυομένη διαρκώς εντός κυμάτων αίματος, αντλούσα ολοένα δυνάμεις από το φοβερόν λουτρό της».

Οι εξισλαμισμοί

Αξίζει να σημειωθούν, για να κατανοηθεί το υπερβατό όλων των Κρητικών επαναστάσεων, τα μειονεκτήματα που αντιμετώπιζε ο Κρητικός λαός έναντι των υπολοίπων Ελλήνων που ξεσηκώνονταν εναντίον του Οθωμανού τυράννου. Στην Κρήτη ο Οθωμανός δυνάστης είχε επιβάλει τον πιο απηνή διωγμό εναντίον των υποδούλων από οποιοδήποτε άλλο μέρος της Ελλάδος. Δεν είχε παραχωρήσει ουδέποτε θρησκευτικές ή διοικητικές ελευθερίες και κανενός είδους καθεστώς προνομίων. Οι σφαγές υπήρξαν ανηλεείς σε βάρος μητροπολιτών, επισκόπων, κληρικών, δασκάλων, κατοίκων. Το κυριότερο δε, διά της βίας (όχι πάντοτε) επέβαλε πολιτική εξισλαμισμού των Κρητικών. Σύμφωνα με τον ιστορικό Βλάση Αγτζίδη, μόνο μέσα σε 30 χρόνια, από το 1669 που κατελήφθη ο Χάνδακας από τους Οθωμανούς, εξισλαμίστηκαν 60.000 Κρητικοί! Συνολικά, από 600.000 που ήταν ο πληθυσμός (πολλοί άλλοι εγκατέλειψαν το νησί), απέμειναν γηγενείς χριστιανοί ορθόδοξοι μόλις 75.000. Έτσι, με τη διαδικασία του εξισλαμισμού δημιουργήθηκαν οι «Τούρκοι της Κρήτης», οι «λινομπάμπακοι» όπως τους αποκαλούσαν οι χριστιανοί ή οι «Κρητότουρκοι μπουρμάδες» ή «ξεκουκούλωτοι» λόγω της περιτομής που υποβάλλονταν. Υπήρξαν δεκάδες περιπτώσεις όπου ολόκληρα χωριά προκειμένου να αποφύγουν τη βία ή την καταβολή των φόρων οι κάτοικοί τους ασπάζονταν ομαδικά το Κοράνι.

To παλάτι του αρμοστή Κρήτης πρίγκιπα Γεωργίου στα Χανιά

Το θλιβερότερο εξ όλων είναι ότι από τις τάξεις των Κρητότουρκων δημιουργήθηκαν οι «Γερλήδες», δηλαδή οι γενίτσαροι οι οποίοι υπήρξαν πιο βίαιοι ακόμη και από τους ίδιους τους Οθωμανούς. Οι εξισλαμισμοί στην Κρήτη είναι μια οδυνηρή και μαύρη σελίδα, αλλά, σε κάθε περίπτωση δεν αμαυρώνει το μείζον που είναι ο ηρωικός ξεσηκωμός των Κρητικών μέσα από τις δεκάδες επαναστάσεις. Ένας ξεσηκωμός επικός, εάν αναλογιστεί κανείς ότι γινόταν εν μέσω πλειοψηφίας Οθωμανών (κατακτητών και εξισλαμισμένων), σε αντίθεση με την υπόλοιπη Ελλάδα (ιδίως στην Επανάσταση του ’21) όπου το επαναστατημένο ελληνικό στοιχείο σε όλες τις περιοχές ήταν ασυγκρίτως πλειοψηφούν. Το 1669, ενώ οι μουσουλμάνοι στην Κρήτη ήταν περίπου το 1/3 του πληθυσμού, έφτασαν να είναι πριν την Επανάσταση του ’21 ισάριθμοι ή και περισσότεροι από τους χριστιανούς. Σύμφωνα δε με τον Πουκεβίλ, το 1813 υπήρχαν 110.000 – 120.000 Χριστιανοί και 130.000 Μουσουλμάνοι. Όπως προαναφέρθηκε, από την κατάληψη του Χάνδακα και εντεύθεν οι χριστιανοί που είχαν απομείνει ανέρχονταν σε 75.000 και το ότι κατάφεραν να αυξηθούν κατά τα προεπαναστατικά χρόνια του ’21 αυτό οφείλεται στην πολυτεκνία των Κρητικών.

Για τη συμμετοχή των Κρητικών στην Επανάσταση του ’21 γράφει ο Δ. Κόκκινος: «Και όχι μόνον η επανάστασις δεν είχεν αποτύχει εις την Κρήτην, αλλ’ εις καμμίαν άλλην ελληνικήν χώραν δεν εκρατήθη τόσον ισχυρά μέχρι τέλους, ενιαία και ακατάβλητος, μολονότι δεν εγνώρισεν ούτε τας προσπαθείας κυβερνήσεων, ούτε εδέχθη τας βοηθείας και τας οικονομικάς ενισχύσεις φιλελλήνων, ούτε επροστατεύθη από τον στόλον. Και καμμία άλλη ελληνική χώρα κατά την επανάστασιν δεν ευρέθη υποχρεωμένη να μάχεται καθ’ όλον τον αγώνα, όχι μόνο κατά των στρατευμάτων των Τούρκων πασάδων και έπειτα των στρατηγών του Μεχμέτ Αλή, αλλά και κατά του ιθαγενούς μουσουλμανικού πληθυσμού του ισαρίθμου σχεδόν προς τον ελληνικόν και αγριωτέρου παντός άλλου και μαχομένου και αυτού διά τας ιδίας του εστίας και διά την ιδίαν του γην».

Χανιά, Ιανουάριος 1897/Η πόλη καίγεται από τους Τούρκους

Οι Κρητικές επαναστάσεις

Το 1841 ξέσπασε το Κίνημα του Χαιρέτη και το 1858 το Κίνημα του Μαυρογένη, με το οποίο οι Κρήτες πέτυχαν να κατέχουν ελεύθερα όπλα, να ασκούν τη λατρεία και να γίνεται σεβαστή η θρησκεία τους. Ακολούθησε η επανάσταση του 1866 – 1869. Η επανάσταση του 1877 – 1878 έφερε τη Σύμβαση της Χαλέπας, με την οποία η Κρήτη αποχωριζόταν από τη λοιπή Οθωμανική Αυτοκρατορία, θα διοικούνταν από τη Γενική Διοίκηση Κρήτης και της παραχωρούνταν ορισμένα προνόμια. Το 1889 η Οθωμανική Αυτοκρατορία περιόρισε σημαντικά τα προνόμια των Κρητών μετά την επανάσταση που ξέσπασε. Η επανάσταση του 1889 καταπνίγηκε. Σημειώθηκαν σφαγές χριστιανών, πυρπολήσεις χωριών, βεβηλώσεις και καταστροφές ναών και άλλες βιαιοπραγίες, κάτι που ανάγκασε το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως να κηρύξει την Εκκλησία «υπό διωγμόν».

Στις 3 Σεπτεμβρίου 1895 ξέσπασε νέα επανάσταση αλλά οι σφαγές των Οθωμανών δεν σταμάτησαν και στις 11 Μαΐου 1896 ο χριστιανικός πληθυσμός των Χανίων, ο οποίος αποτελούσε μειονότητα στην πόλη, υπέστη μεγάλη σφαγή, όπως και τον επόμενο χρόνο 1897, οπότε και πυρπολήθηκαν κοινοτικά καταστήματα, το επισκοπικό μέγαρο και το παρθεναγωγείο. Τότε ξέσπασε η επανάσταση του 1897 – 1898. Ένας από τους πρωταγωνιστές της υπήρξε ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Η αποστολή ελληνικών στρατευμάτων στο νησί οδήγησε στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 κατά τον οποίο τα οθωμανικά στρατεύματα νίκησαν κατά κράτος τα αντίστοιχα ελληνικά στο Θεσσαλικό μέτωπο, συνθηκολόγηση της Ελλάδος και φυσικά απόσυρση οποιασδήποτε βοήθειας ή υποστήριξης προς την Κρήτη.

Στο μεταξύ με τη Συνθήκη του Βερολίνου το 1896, οι Μεγάλες Δυνάμεις, που πάντοτε ενδιαφέρονταν για την Κρήτη λόγω της στρατηγικής της σημασίας και από καιρό είχαν συγκεντρώσει τους στόλους τους γύρω από το νησί, αποφάσισαν να προχωρήσουν σε οριστική λύση του Κρητικού ζητήματος, με τη διεθνή κατοχή του νησιού και την ανακήρυξή του σε αυτόνομη Πολιτεία. Μετά τον πόλεμο του 1897 η Ελλάδα υπέγραψε στην Κωνσταντινούπολη συνθήκη ειρήνης με την Τουρκία. Όμως, κι ενώ ήταν σε εφαρμογή το προσωρινό Πολίτευμα, οι μουσουλμάνοι ξεσηκώθηκαν. Οι χριστιανοί της Κρήτης άρχισαν να συγκεντρώνουν ένοπλα τμήματα. Οι σφαγές των μουσουλμάνων της Σητείας και του Σέλινου καθώς και η σφαγή των χριστιανών του Ηρακλείου στις 25 Αυγούστου 1898 που έκαναν οι μουσουλμάνοι, οδήγησαν τελικά στην αποχώρηση των Οθωμανών από το νησί, στη δημιουργία της αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας και στην εκλογή του πρίγκηπα Γεωργίου ως ύπατου αρμοστή της Κρήτης.

Χανιά, Αύγουστος 1909/Διαδήλωση των Κρητικών υπέρ της ένωσης με την Ελλάδα

Ο πρίγκηπας Γεώργιος

Ο Γεώργιος έφτασε στη Σούδα στις 9 Δεκεμβρίου 1898 με τη ρωσική ναυαρχίδα «Νικόλαος Α’», συνοδευόμενη και από πλοία των άλλων Δυνάμεων, όπου του επιφυλάχθηκε αποθεωτική υποδοχή. Τη στιγμή που παρελάμβανε στο Διοικητήριο Χανίων τη διοίκηση της Κρήτης, τα ευρωπαϊκά πολεμικά έξω από το λιμάνι χαιρέτιζαν με κανονιοβολισμούς την ύψωση της κρητικής σημαίας.

Σε σύντομο διάστημα ο Γεώργιος ανέθεσε σε επιτροπή από 16 μέλη (12 χριστιανούς και 4 μουσουλμάνους) τη σύνταξη σχεδίου Συντάγματος που θα ενέκρινε η Κρητική Συνέλευση. Στις 27 Απριλίου 1899, ο ύπατος Αρμοστής όρισε Συμβούλιο του Ηγεμόνα (δηλαδή κυβέρνηση) από Κρητικούς αρχηγούς, η οποία συνίσταται από πέντε Ανώτερες Διευθύνσεις, αντίστοιχες με τα σημερινά υπουργεία. Ένας από τους συμβούλους ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος της Διεύθυνσης Δικαιοσύνης.

Ο επαναστάτης Ελευθέριος Βενιζέλος

Μεταξύ των δύο ανδρών, του Γεώργιου και του Βενιζέλου, επήλθε διάσταση και στις 17 Μαΐου ο τελευταίος παραιτήθηκε. Αναπόφευκτα τον Μάρτιο του 1905 ξέσπασε επανάσταση, η επανάσταση του Θέρισου, επικεφαλής της οποίας τέθηκε ο Βενιζέλος.

Τον Απρίλιο του 1910 συγκλήθηκε νέα συνέλευση της οποίας ο Βενιζέλος εκλέχθηκε πρόεδρος ενώ κατόπιν έγινε πρωθυπουργός. Όλα τα ξένα στρατεύματα έφυγαν από την Κρήτη και η εξουσία περιήλθε εξ ολοκλήρου στην κυβέρνηση Βενιζέλου. Αργότερα ο Βενιζέλος έφυγε από την Κρήτη για την Αθήνα, όπου έγινε πρωθυπουργός της Ελλάδος. Το 1912 η Ελληνική Βουλή έκανε δεκτούς τους Κρήτες βουλευτές με ενθουσιασμό και θερμές εκδηλώσεις. Η οριστική λύση δόθηκε κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων.