Πορτραίτα Ιστορίας

Έχει πορτρέτα η Ιστορία; Φωτο – γράφεται; Κι αν αυτό γίνεται, ποιος είναι ο ρόλος του «βλέμματος» αυτού που τη φωτο – γράφει;

Το (κοινό αλλά και ιδιαίτερα διαφορετικό) βλέμμα δύο κορυφαίων φωτογράφων του 20ου αιώνα στις ταραγμένες εποχές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της ανασυγκρότησης στην Ελλάδα παραβάλλει η έκθεση «Πορτραίτα Ιστορίας», που συνδιοργανώνει το Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης με τα Φωτογραφικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη.

Η έκθεση αποτελεί ανθολογία εικόνων των φωτογράφων Βούλα Παπαϊωάννου και Δημήτρη Χαρισιάδη, όπου αποτυπώνεται η Ελλάδα κατά το κρίσιμο διάστημα 1940 – 1960 (Γερμανική κατοχή, Α΄ μεταπολεμική περίοδος, ανασυγκρότηση).

Στην έκθεση παρουσιάζονται περίπου 200 έργα, καθώς και άλλο πρωτότυπο ιστορικό υλικό, μαζί με δύο πορτρέτα των φωτογράφων από την τηλεοπτική εκπομπή «Παρασκήνιο» της ΕΡΤ. Ακόμη, παρουσιάζονται σε πλήρη μορφή τα δύο σπάνια κατοχικά λευκώματα («Μαύρο Λεύκωμα» της Βούλας Παπαϊωάννου και «Σούπα του παιδιού και ΙΚΑ Πειραιώς» του Δημήτρη Χαρισιάδη), όπου αντανακλάται το σκληρό του πολέμου και ο αγώνας για επιβίωση.

Σίφνος, Μάιος 1956. Φωτό/Δημ.Χαρισιάδης

Η έκθεση, σύμφωνα με τους επιμελητές της Αλεξάνδρα Μόσχοβη και Μανώλη Σκούφια, παραβάλλει το βλέμμα δύο φωτογράφων στα μέσα του εικοστού αιώνα, που κατέγραψαν συστηματικά μια μεταβατική πολιτικά, αβέβαιη οικονομικά και εμπερίστατη κοινωνικά περίοδο της Ελλάδας. Οι σχέσεις που αναπόφευκτα αναπτύσσονται με την παραβολή των φωτογραφιών στην έκθεση αναδεικνύουν όχι μόνο τις διαφορετικές ερμηνείες της Ιστορίας, αλλά και τα μορφολογικά και οντολογικά στοιχεία που συνθέτουν τον μοντερνιστικό κανόνα στην ελληνική φωτογραφία στα μέσα του εικοστού αιώνα. Παρότι οι αντιλήψεις περί ρεαλιστικής απεικόνισης, εξιδανίκευσης και αληθοφάνειας είναι πολύ διαφορετικές σήμερα, ο τρόπος με τον οποίο οι δύο φωτογράφοι απεικόνισαν την κρίση και την ανασυγκρότηση μπορεί να προσφέρει ένα σημείο αναστοχασμού για τη σύγχρονη ελληνική φωτογραφία.

Χρονικά, η έκθεση ξεκινά με φωτογραφίες από το Αλβανικό Μέτωπο, την Κατοχή και τον Εμφύλιο. Η Παπαϊωάννου χρησιμοποιεί τη δραματουργία του «ανθρώπινου ντοκουμέντου», είδος φωτογραφίας καταγραφής που εμφανίστηκε στην Αμερική τη δεκαετία του 1930, για να αποδώσει την τραγικότητα στο βλέμμα της μάνας που αποχωρίζεται τον γιο στην επιστράτευση, την καρτερικότητα αυτών που συνωστίζονται στα υπαίθρια συσσίτια, την απόγνωση των λιμοκτονούντων τον χειμώνα του 1941 – 1942.

Από τις πρώτες φωτογραφίες του στο Αλβανικό Μέτωπο, ο Χαρισιάδης διατηρεί μίαν εξίσου άμεση αλλά πιο αποστασιοποιημένη προσέγγιση.

Η αισθητική στροφή στο βλέμμα των δύο φωτογράφων γίνεται απτή στον κορμό της έκθεσης, που εστιάζει στην ερμηνεία της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης της χώρας. Ως φωτογράφος της UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration), η Παπαϊωάννου καταγράφει όλες τις δράσεις του οργανισμού, από τις πρώτες αποστολές των προμηθειών, τη διακίνηση τροφίμων και ρουχισμού στις πόλεις και στην επαρχία, έως την εκπαίδευση του πληθυσμού σε νέες τεχνολογίες. Ταυτόχρονα, εικονογραφεί τη δραματική διάσταση του Εμφυλίου και της δύσκολης διαβίωσης στην ελληνική επαρχία: τα καμένα χωριά, τις βομβαρδισμένες υποδομές, τις μαυροφορεμένες γυναίκες, τα ρακένδυτα παιδιά στα υπαίθρια σχολεία.

Αντίθετα, κατ’ ανάθεση του υπουργείου Ανασυγκρότησης και Διεθνών Αποστολών, οι φωτογραφίες του νεοσύστατου δημοσιογραφικού πρακτορείου «Δ. Α. Χαρισιάδη» σκιαγραφούν την εικόνα μιας χώρας που μοιάζει να αναγεννιέται μέσα από τις στάχτες της: βιομηχανικά κτήρια και κατασκευές δεσπόζουν στο τοπίο και χαρωποί εργάτες χειρίζονται μηχανήματα τελευταίας τεχνολογίας στα νέα εργοστάσια. Οι επαγγελματικές αναθέσεις των δύο φωτογράφων επέβαλαν ένα σαφές πλαίσιο αναφοράς το οποίο καθόριζε, όχι μόνο την οπτική ερμηνεία των γεγονότων, αλλά και την ίδια τη φωτογραφική πρακτική, μετατοπίζοντας το βάρος από την «ανόθευτη» φωτογραφία σε μια ενορχηστρωμένη φωτογραφία καταγραφής.

Η έκθεση «Πορτραίτα Ιστορίας» παρουσιάζεται στο Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης (Αποθήκη Α΄, 1ος όροφος, Λιμάνι) και θα διαρκέσει ως και τις 10 του ερχόμενου Σεπτεμβρίου.       

Κεντρική φωτό/Βούλα Παπαϊωάννου: Καθρέφτης στην αυλή σχολείου, 1946.