H βυζαντινή Αθήνα

Ο λογοτέχνης και αγιογράφος Φώτης Κόντογλου έλεγε ότι τα βυζαντινά ξωκλήσια της Αθήνας ήταν για κείνον τα ταπεινά, ξεχασμένα στην ερημιά καταφύγια σώματος και ψυχής που τον περιμένουν κάθε τόσο να πάει να τα προσκυνήσει.
Με τα λόγια αυτά έδωσε χωρίς να το θέλει έναν ορισμό για την ενδόμυχη σημασία που έχει η βυζαντινή εκκλησιαστική παράδοση στη ζωή των σύγχρονων Αθηναίων. Εξήγησε γιατί τις ώρες που ο ουρανός ροδίζει θα δεις ανθρώπους μοναχικούς να προσεύχονται μέσα και έξω από ξωκλήσια που χτίστηκαν τον 10ο, τον 11ο και τον 12ο αιώνα.
Οι περισσότεροι με το κεφάλι σκυμμένο σαν από σεβασμό στην ένθεη τέχνη που «ζωγραφίζεται» μπροστά τους. Σαν να τους γίνεται βίωμα αυτό που γράφει η βυζαντινολόγος Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ ότι «τα δύο βασικά συστατικά της ελληνοσύνης είναι η ελληνική γλώσσα και η ορθοδοξία».
Η Αθήνα ήτανε ανέκαθεν θρησκευτική πολιτεία. Στα μέσα του 12ου αιώνα αριθμούσε 40 εκκλησίες από τις οποίες 8 σώζονται μέχρι σήμερα στην αρχική τους μορφή με κάποιες επισκευές ή προσθήκες. Όλες τους οφείλουν την ύπαρξή τους στις αιματηρές προσπάθειες των χριστιανών.
Στο ιστορικό κέντρο της πρωτεύουσας βυζαντινές μνήμες ξεπηδούν πότε απρόσμενα και πότε στα πιο πολυσύχναστα σημεία. Η πιο… διάσημη εκκλησία βρίσκεται στην «καρδιά» της οδού Ερμού και είναι της Παναγίας Καπνικαρέας. Πήρε το όνομά της από τον καπνικό φόρο (φορολόγηση των οικοδόμων στα βυζαντινά χρόνια) και παλιότερα ήταν γνωστή και ως «Καμουχαρέα» από τη λέξη καμούχα, που σημαίνει χρυσοΰφαντα υφάσματα (στην περιοχή υπήρχαν πολλά εργαστήρια υφασμάτων).
Λίγοι ξέρουν ότι στο εσωτερικό της, λίγα μόλις μέτρα μακριά από τα πολύβουα πολυκαταστήματα, κρύβονται θησαυροί, όπως οι αγιογραφίες του Φώτη Κόντογλου. Ακόμα λιγότεροι έχουν διαβάσει ότι το 1834 αυτό το κόσμημα της πόλης κινδύνεψε να καταστραφεί. Ήταν τότε που κατασκευαζόταν η Ερμού και εξετάστηκε σοβαρά η μεταφορά της σε άλλο σημείο ή ακόμα και η κατεδάφισή της επειδή βρισκόταν στη μέση του δρόμου και αποτελούσε εμπόδιο. Ο σύγχρονος σωτήρας της ήταν ο Λουδοβίκος της Βαυαρίας, πατέρας του βασιλιά Όθωνα, ο οποίος έβαλε τα πράγματα στη θέση τους.
O ναός των Αγίων Αποστόλων στην Αρχαία Αγορά
Πιο διακριτικό είναι το εκκλησάκι της Αγίας Δύναμης, πνιγμένο μέσα στον οικοδομικό οργασμό της οδού Μητροπόλεως. Το όνομά του το πήρε από την Παναγία στην οποία προσεύχονταν οι γυναίκες για να πάρουν δύναμη και να κάνουν γερά παιδιά. Οι τοίχοι του είναι γεμάτοι από μαυρισμένες από τα χρόνια εικόνες και από αγιογραφίες που «μετρούν» πολλούς αιώνες ζωής. Οι παλιοί Αθηναίοι γνωρίζουν ότι κάτω από το Ιερό Βήμα υπάρχει καταπαχτή που οδηγεί σε υπόγειο μεγάλου βάθους που χρησιμοποιούνταν κατά την επανάσταση του 1821 ως κρύπτη για πυρομαχικά.
Το σεργιάνι στα βυζαντινά μονοπάτια συνεχίζεται στο Μοναστηράκι. Εκεί, καταμεσής της πλατείας, βρίσκεται ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Παντανάσσης. Χτισμένος σε τόσο κεντρικό σημείο και, όμως, τόσο αθέατος. Εκατομμύρια πεζοί περνούν από δίπλα του χωρίς να ρίξουν ένα βλέμμα στο κάλλος του.
Είναι ένας από τους παλιότερους ναούς της Αθήνας και έδωσε το όνομά του στην περιοχή. Σε μεταβυζαντινό σιγίλιο (εκκλησιαστικό έγγραφο) του 1678 αναφέρεται ότι τον 17ο αιώνα υπήρξε περίφημο γυναικείο μοναστήρι με το όνομα «Μέγαν Μοναστήριον». Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί ότι στο σημείο που σήμερα «στοιβάζονται» καταστήματα, πιάτσες ταξί και κλαμπ, μερικούς αιώνες πριν υπήρχαν τα κελιά της Μονής και αντί για δυνατή μουσική ακούγονταν ψαλμωδίες. Μετά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η ονομασία Μεγάλο Μοναστήρι εξέπεσε σε Μικρομονάστηρο ή Μοναστηράκι.
Τελευταία καταμέτρηση
Ο αρχαιολόγος Ιωάννης Τραυλός (1908-1985) στο έργο του «Πολεοδομική Εξέλιξη της Αθήνας» γράφει ότι οι σωζόμενες εκκλησίες –χωρίς να διαχωρίζει τις μεταβυζαντινές– κατά τον 17ο αιώνα ήταν 24, οι ερειπωμένες 20, οι παραμορφωμένες με νέες προσθήκες 11, οι εκκλησίες που χτίστηκαν στη θέση παλιών 10 και οι εξαφανισμένες 80.
Οι πιο σημαντικές από τις σωζόμενες τις οποίες έχουμε την τύχη να θαυμάζουμε μέχρι σήμερα είναι: η Παλαιά Μητρόπολη (πλατεία Μητροπόλεως), η Αγία Αικατερίνη (Πλάκα), ο Άγιος Ιωάννης Θεολόγος (Πλάκα), οι Άγιοι Απόστολοι (Αρχαία Αγορά), η Σωτήρα Λυκοδήμου-Ρώσικη Εκκλησία (οδός Φιλελλήνων), το Μετόχι Παναγίου Τάφου (Αναφιώτικα), του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη (λόφος Φιλοπάππου), οι Άγιοι Ασώματοι (Θησείο), οι Άγιοι Θεόδωροι (πλατεία Κλαυθμώνος), ο Άγιος Ιωάννης (Ευριπίδου) και του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (Καισαριανή).