100 χρόνια από την Οκτωβριανή επανάσταση

Η ρωσική – Οκτωβριανή επανάσταση: αναζητώντας τον κοινωνικό-πολιτικό της μίτο

Γύρω από την εννοιολόγηση της Οκτωβριανής επανάστασης και της απόδοσης του επιθετικού προσδιορισμού, ως κοινωνικής, έχουν γίνει αρκετές συζητήσεις που αφορμώνται από συγκεκριμένα ιδεολογικά πρίσματα και αφετηρίες. Ωστόσο, πέρα από τις όποιες αντιλογίες, ο χαρακτηρισμός, έστω και στην ύστερη φάση της Οκτωβριανής Επανάστασης, ως κοινωνικής, κατά το μάλλον ή ήττον συνυφαίνεται με τον 20^ο αιώνα που όχι άστοχα στην ιστορία της ανθρωπότητας, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ο «κοινωνικός αιώνας», καθώς μετά την κατοχύρωση των ατομικών και των πολιτικών δικαιωμάτων θα ερχόταν η ώρα των κοινωνικών, κάτω από την επίδραση του σοσιαλισμού.

Από τον Νικόλα Παπαναστασόπουλο*

Αναζητώντας, κατά τρόπο ευσύνοπτο, το αιτιακό υπόβαθρο της επανάστασης, κάποιος θα μπορούσε να πει ότι η γενεσιουργία της εξηγούνταν από τη βαθιά και πολυεπίπεδη κρίση που διερχόταν το τσαρικό καθεστώς. Ήδη από τον Κριμαϊκό Πόλεμο (1853-1856) είχε διαφανεί η αδυναμία του τσαρικού κατεστημένου να προβεί στον μετασχηματισμό της κοινωνίας και της οικονομίας, καθώς και στην προσαρμογή στα δεδομένα που έφερνε η Βιομηχανική Επανάσταση στη Δύση. Η κατάσταση αυτή συνεχιζόταν στα τέλη του 19^ου και στις αρχές του 20^ου αιώνα, καθώς το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού παρέμενε αγροτικό, ενώ κυριαρχούσε το σύστημα της μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας και οι καλλιεργητές, ζώντας κάτω από άθλιες συνθήκες, επιδίωκαν την αναδιανομή της γης. Συνάμα, μια τέτοια εικόνα εξαθλίωσης και καταπίεσης, αυτή τη φορά των εργατών, παρατηρούνταν και στις πρώτες μορφές βιομηχανικής ανάπτυξης. Αποτέλεσμα ήταν να έχει δημιουργηθεί ένα πολύ εύφλεκτο σκηνικό που επιβεβαιωνόταν από τη διάχυτη κοινωνική αναταραχή και τις εξεγέρσεις τις οποίες το τσαρικό καθεστώς κατέπνιγε με βίαιο τρόπο. Η δράση άλλωστε συνωμοτικών μυστικών οργανώσεων που είχαν οδηγήσει και στη δολοφονία του τσάρου Αλέξανδρου του Β’ (1881) επιβεβαίωνε αυτό το απειλητικό εμπύρευμα στους κόλπους της ρωσικής κοινωνίας. Επιπρόσθετα, η ήττα της Ρωσίας στον πόλεμο με την Ιαπωνία (1904-1905) που ήταν ένα σοκ και για την ίδια τη Ρωσία, αλλά και τη Δύση προλείανε το έδαφος για τις κατοπινές εξελίξεις. Σημειώθηκε επανάσταση η οποία ανάγκασε τον τσάρο Νικόλαο Β’ να προχωρήσει στο καθεστώς της συνταγματικής μοναρχίας (μέσα από την εκλογή ενός νομοθετικού σώματος (δούμα)), ενώ και άλλες επαναστατικές κινήσεις καταστέλλονταν με αιματηρό τρόπο. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος (1914) και η συμμετοχή της Ρωσίας στο πλευρό της Αντάντ λειτούργησε καταλυτικά για την ανατροπή του τσαρικού καθεστώτος, το οποίο επιχείρησε τεχνηέντως και ως απέλπιδα προσπάθεια να εκμεταλλευτεί για το εσωτερικό πολιτικό του όφελος. Ωστόσο, οι ήττες του ρωσικού στρατού και το γεγονός ότι τώρα το μεγαλύτερο μέρος του ανδρικού πληθυσμού βρισκόταν στα πεδία των μαχών είχαν φέρει τη ρωσική οικονομία σε αδιέξοδο και τις αντοχές της κοινωνίας πέρα από τα όρια της δοκιμασίας. Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες εύλογα μπορεί κάποιος να δει την έκρηξη της «αστικής επανάστασης» (Φεβρουάριος 1917), καθώς οι φιλελεύθεροι αστοί έβλεπαν ότι ο τσάρος αξιοποιούσε τη συμμετοχή της Ρωσίας στον πόλεμο για να επανέλθει στη συγκεντρωτική άσκηση της εξουσίας του. Ως εκ τούτου, σχηματίστηκε προσωρινή κυβέρνηση που απαρτιζόταν από φιλελεύθερους αστούς, ενώ παράλληλα είχαν αναγνωριστεί τα «σοβιέτ», συμβούλια εργατών και στρατιωτών που έχοντας οργανωθεί απέκτησαν, υπό τον έλεγχό τους, την Πετρούπολη, τη Μόσχα και άλλες μεγάλες πόλεις της ρωσικής επικράτειας. Το τσαρικό καθεστώς είχε πια καταλυθεί (Μάρτιος 1917), ο τσάρος παραιτήθηκε και δρομολογήθηκε η σύγκληση συνέλευσης που θα προχωρούσε στη θέσπιση συντάγματος. Ωστόσο, η κοινωνική αναταραχή και δυσαρέσκεια, παρά την παραχώρηση ατομικών δικαιωμάτων, εντεινόταν, καθώς τα κύρια αιτούμενα για αποχώρηση της Ρωσίας από τον πόλεμο και για απαλλοτρίωση της γης δεν είχαν ικανοποιηθεί.

Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες οι μπολσεβίκοι (Ρώσοι κομμουνιστές), με επικεφαλής τον Λένιν, έχοντας αποκτήσει (Μάιος του 1917) τον έλεγχο των σοβιέτ που στο μεταξύ, όπως προαναφέρθηκε, η προσωρινή κυβέρνηση είχε νομιμοποιήσει έγιναν οι κατεξοχήν εκφραστές των κυρίαρχων κοινωνικών αιτημάτων για απεμπλοκή της Ρωσίας από τον πόλεμο και για την απαλλοτρίωση της γης. Ιχνηλατώντας τη σκέψη τους που μεταφράστηκε σε επαναστατική πρακτική, οι Μπολσεβίκοι εμφορούνταν, παρά τις όποιες διαφοροποιήσεις, από τη μαρξιστική θεωρία. Σύμφωνα με αυτήν οι κοινωνικές τάξεις είναι οι βασικές μονάδες ανάλυσης, ενώ η ύπαρξη των τάξεων είναι συνυφασμένη με συγκεκριμένες ιστορικές φάσεις της εξέλιξης της παραγωγής. Αυτή ακριβώς η ταξική πάλη οδηγεί αναγκαστικά στη δικτατορία του προλεταριάτου. Και αυτή η δικτατορία συνιστά, απλά και μόνο, τη μετάβαση στη φάση της κατάργησης όλων των τάξεων και τη δημιουργία της αταξικής κοινωνίας. Ο Λένιν, με τη σειρά του συμφωνούσε με τους Μαρξ και Ένγκελς ότι το κράτος τελικά θα οδηγηθεί στην εξαφάνιση του, καθώς θα καταργηθεί από το προλεταριάτο, σύμφωνα με την εξέλιξη της επανάστασης. «Η έννοια της “αυτοεξαφάνισης” αναφερόταν, σύμφωνα με τον Λένιν, στην περίοδο μετά την επανάσταση.  Έτσι, η δικτατορία του προλεταριάτου αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο της έννοιας της κομμουνιστικής επανάστασης».

Βουδαπέστη 1956/Διαδηλωτές έχουν γρεμίσει το άγαλμα του Στάλιν

Τούτων δοθέντων, η δυναμική των Μπολσεβίκων φάνηκε, όταν οργάνωσαν τη σοσιαλιστική Οκτωβριανή επανάσταση (25/26 Οκτωβρίου 1917), απαιτώντας την κατάργηση της φιλελεύθερης προσωρινής κυβέρνησης και τη μεταβίβαση της εξουσίας στα σοβιέτ, με ταυτόχρονη ικανοποίηση των κυρίαρχων αιτημάτων για τερματισμό του «ιμπεριαλιστικού» γι’ αυτούς πολέμου και τη διανομή της γης. Μετά την εδραίωση της επανάστασης οι μπολσεβίκοι, υλοποιώντας το ιδεολογικό τους πρόγραμμα, προχώρησαν στον έλεγχο όλων των πλουτοπαραγωγικών πηγών της χώρας από τα σοβιέτ (τόσο των εργατών όσο και των αγροτών), ενώ αναγνώρισαν και το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης στις διάφορες εθνότητες της που κατοικούσαν στην μέχρι τότε Ρωσία. Με τη συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ (3 Μαρτίου 1918), το νέο καθεστώς τερμάτιζε τον πόλεμο με τη Γερμανία, με αντίτιμο την παραχώρηση πολλών εδαφών. Μετά την επικράτηση των μπολσεβίκων στον εμφύλιο πόλεμο που ξέσπασε, όπου οι υποστηρικτές του τσάρου (με τη βοήθεια της Αντάντ και τη συμμετοχή της Ελλάδας στην εκστρατεία στην Ουκρανία και στην Κριμαία) πρόβαλλαν αντίσταση, φτάνουμε στα 1921 και στην ίδρυση της Σοβιετικής Ένωσης (Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών – ΕΣΣΔ).

Ο αντίκτυπος της ρωσικής επανάστασης, όπως είναι αυτονόητο, οδήγησε στην ανάπτυξη της σοσιαλιστικής ιδεολογίας και του εργατικού κινήματος σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Αν και το παράδειγμα της ΕΣΣΔ, ως σοσιαλιστικού-κομμουνιστικού κράτους, δεν μεταφυτεύτηκε στην υπόλοιπη Ευρώπη, εν τούτοις, οδήγησε στη δημιουργία ισχυρών κομμουνιστικών κομμάτων που πια, έχοντας προσχωρήσει στην Γ’ Κομμουνιστική Διεθνή, είχαν αποστεί από τις αρχές της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και επιδίωκαν τη δικτατορία του προλεταριάτου.

*Ο Παπαναστασόπουλος Νικόλαος είναι Μεταδιδακτορικός Ερευνητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

• Κώνστας Δ., - Αρβανιτόπουλος Κ. 1997. Διεθνείς Σχέσεις. Αθήνα: Εκδόσεις Ι. Σιδέρης
• Λούβη Ευ. – Ξιφαράς Δ. Χρ. Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία. Αθήνα: ΟΕΔΒ- Εκδόσεις Πατάκης
• Steve Sm. 2015. Η Ρωσική Επανάσταση. Αθήνα: Εκδόσεις Θύραθεν