Η Ειρήνη της Ελλάδας που κατέκτησε τον κόσμο

 

Από τον Γιώργο Λιάνη

 

Η ωραιότερη εικόνα που έχω δει στη ζωή μου. Άνοιξη 1983. Στην Κωνσταντινούπολη. Αγία Σοφία.

 

Μια γυναίκα με «πορφυρό ατίθασο χιτώνα» και με πορφυρή καλύπτρα στο κεφάλι, πλησιάζει προς το κέντρο του ναού.

 

Λυγερή σαν φοινικόκλαδο. Βαδίζει, θαρρείς, ανάποδα την Ιστορία.

 

Ανάλαφρη, στέκει στο κέντρο και γυρίζει αργά-αργά το κεφάλι της, σαν σε ίλιγγο, κοιτάζοντας πάντα ψηλά.

 

Μοιάζει σαν αυτοκράτειρα. Αλλά τα μάτια της κάποιες στιγμές σκιάζονται από κάτι που δεν καταλαβαίνει. Είναι τα αραβικά ιδεογράμματα, φωλιασμένα σχεδόν μέσα στα παλίμψηστα ψηφιδωτά. Κάποιοι φύλακες, κάποιοι περιηγητές, παρακολουθούν την άγνωστη γυναίκα.

 

Είναι όμορφη, εντυπωσιακή και επιβλητική. Η γυναίκα επιμένει σιωπηλή να κοιτάζει ψηλά τον θόλο του ναού. Σαν να αποκρυπτογραφεί τα περασμένα. Κάποια στιγμή γαληνεύει και σηκώνει το χέρι της ικετευτικά σαν Θεοτόκος. Σε ποιους; Σε τι; Γιατί;

 

Άκρα σιγή. Η γυναίκα ψάλλει: «Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια, ως λυτρωθείσα των δεινών ευχαριστήρια».

 

Η φωνή της είναι άσπιλη, αμόλυντη, άχραντη. Δαμάζει το χώρο, τον τόπο και το χρόνο. Κι όταν τελειώνει και φτάνει στο «Ίνα κράζω σοι· Χαίρε, Νύμφη ανύμφευτε», οι φύλακες πλησιάζουν για να την απομακρύνουν.

 

Είναι αργά. Μια κάμερα έχει τραβήξει την εικόνα από το βάθος του ναού και μια μικρή «ψείρα» έχει καταγράψει το θεϊκό περιστατικό.

 

Δεν είχα ξαναδεί τέτοια εικόνα. Δεν είχα ξαναζήσει τέτοια στιγμή.

 

Η Ειρήνη Παπά. Αυτή ήταν η Γυναίκα. Είχε σηκωθεί πέντε οργιές πάνω από το μπόι της και έμοιαζε με κείνους τους υπερφυσικούς Αγγέλους του Γκρέκο. Η καλύπτρα είχε φύγει από το κεφάλι και τα μαλλιά της, ένας υπέροχος κεφαλόδεσμος, χύθηκαν στην τραχηλιά.

 

Κουράγιο και νίκη

 

Στον περίβολο του ιστορικού ναού, οι «Ρεπόρτερς» τη ρώτησαν πώς έζησε αυτήν την εμπειρία.

 

«Ο ναός ήταν έρημος. Ήταν γυμνός. Αισθανόμουν ότι έχουν φύγει όλα αυτά τα στολίδια από πάνω του. Όλη αυτή η ιστορία. Σαν να πλύθηκε από όλους τους αιώνες, τις αυτοκρατόρισσες, τους αυτοκράτορες, από 1.100 χρόνια. Λυπάσαι. Λυπάσαι πολύ. Αλλά παίρνεις κουράγιο, όπως έκανα εγώ και είπα το “Τη υπερμάχω στρατηγώ”, σαν να νικάς. Σαν να νικάει κανείς με την ψύχη του, δηλαδή. Όχι με τη ζωή του. Έτσι όπως ο ελληνικός λαός.»

 

Δεν ξέρω από πότε είχε να ακουστεί στην Αγία Σοφία ο Ακάθιστος Ύμνος. Το συγκλονιστικό περιστατικό, που είναι ένα ιστορικό ντοκουμέντο, δεν ξέρω καν αν υπάρχει στην Κρατική Τηλεόραση. Κάποιες φήμες λένε ότι πάνω του βέβηλοι κατέγραψαν αργότερα ποδοσφαιρικό αγώνα!..

 

Για τους μεγάλος, για τους ελεύθερους, για τους γενναίους, τους δυνατούς,

 

Αρμόζουν τα λόγια τα μεγάλα, τα ελεύθερα, τα γενναία, τα δυνατά.

 

Όσο κι αν η υποθήκη αυτή του Νίκου Εγγονόπουλου με συγκινεί, δεν μου είναι εύκολο να βρω τα λόγια που χρειάζομαι για να μιλήσω για την Ειρήνη Παπά. Τι κρίμα που δεν είμαι ποιητής, παρά ένας απλός δημοσιογράφος που πρέπει να αρκεστεί στη γλώσσα που έχει στο στόμα του!

 

Η Ειρήνη Παπά, η επιφανέστερη εν ζωή Ελληνίδα, ζει στην Κηφισιά, μέσα στη ζεστή αγκαλιά των ανιψιών της, Κάσσιου και Μέλιας. Και μέσα στην άγρυπνη φροντίδα κάποιων ανθρώπων που της είναι απαραίτητοι.

 

Στον Άγιο Αχίλλειο

 

Έχει αποσυρθεί μεγαλοπρεπώς. Όπως μεγαλοπρεπώς έζησε. Τη θυμήθηκα μέρες που είναι και σε λίγο θα βρεθώ στα άγια χώματα της Πρέσπας. Θυμάμαι, την άνοιξη του 1986 πήγαμε στον Άγιο Αχίλλειο για να γυρίσουμε κάτι σαν βιντεοκλίπ πάνω στις «Ραψωδίες» του Βαγγέλη Παπαθανασίου. Το «Τη υπερμάχω», το «Ω γλυκύ μου έαρ» και το «Χριστός Ανέστη». Στα μέρη εκείνα φόρεσε ένα ολομέταξο κατάμαυρο φόρεμα και κρατούσε στα χέρια φρεσκοκομμένα κλαδιά μυγδαλιάς. Τα ακούμπησε στο βωμό του Αγίου Αχίλλειου, σαν σε έναν νοερό Επιτάφιο, και έψαλλε το «Ω γλυκύ μου έαρ». Την άλλη ημέρα, στις πλαγιές του μικρού χωριού με τους 24 κατοίκους, «γύρισε» το «Χριστός Ανέστη».

 

Λίγες ημέρες νωρίτερα, στην Παναγία Ελεούσα, στη Μεγάλη Πρέσπα, είχε ανέβει τα 176 σκαλιά και, μέσα στο εκκλησάκι του 11ου αιώνα, διάβασε με μοναδικό τρόπο το «Τροπάριο της Κασσιανής», στην έξοχη μετάφραση του Γιώργου Χειμωνά, γραμμένη ειδικά γι’ αυτήν.

 

Η Ειρήνη, με την κλασική ελληνική ομορφιά, όποτε ήθελε, έμοιαζε με την Παναγία. Έτσι έπαιξε στο «Stabat Mater» του Περγκολέζι, εντυπωσιάζοντας τους Ναπολιτάνους και τους Ιταλούς δημοσιογράφους. Όποτε ήθελε, γινόταν η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, σε όλη τη διαδρομή από το πορνείο του Ιπποδρόμου μέχρι το Παλάτι. Όποτε ήθελε, γινόταν Ηλέκτρα, με το κουρεμένο κεφάλι, τα χοντρά ζυγωματικά και τη δυσώδη εκδίκηση. Όποτε ήθελε, ήταν Κλεοπάτρα, στη μοναδική της εμφάνιση στο Ηρώδειο, το 1979, όταν ο Δημήτρης Χορν την αμφισβήτησε, λέγοντας πως δεν έπρεπε να της δοθεί το Ηρώδειο, γιατί δεν είναι ηθοποιός του θεάτρου αλλά του κινηματογράφου!

 

Η Ειρήνη είναι ένα από τα πιο βαθιά ελληνικά πρόσωπα. Σχεδόν σοφή. Έχει μέσα της και Όλυμπο, και Ταΰγετο, και Αιγαίο, και Ιόνιο, και Βυζάντιο, και Άγιον Όρος, και Θεοδώρα, και Μπουμπουλίνα.

 

Ταυτόχρονα, και ενώ τα έχει όλα αυτά, είναι μια χωριάτισσα από το Χιλιομόδι. Δεν ξέρω πώς κατάφερε αυτή η γυναίκα να φύγει στα δώδεκα από ένα σπίτι όπου όλοι ήταν δάσκαλοι, και να γυρέψει το δικό της δρόμο. Πάντως τα κατάφερε. Έφυγε από όλους και από όλα. Όμως τη λατρεύουν το ίδιο, στο χωριό της, στην Αθήνα, στη Ρώμη, στη Μαδρίτη και στη Νέα Υόρκη. Οι Ιταλοί έφτασαν να την αποκαλούν divina, Θεά.

 

Το τελευταίο της όνειρο δεν ολοκληρώθηκε. Το περίφημο «Σχολείο», εκεί στην Πειραιώς, δεν βρήκε το ρόλο που ήθελε η Ειρήνη. Η Ειρήνη κάποτε μου έλεγε πως η οδός Πειραιώς θα έπρεπε να είναι το Broadway της Αθήνας! Να είναι γεμάτη θέατρα και με αύρα που να έρχεται πάνω από τον Παρθενώνα. Ίσως αυτό το «Σχολείο» είναι ένα από τα λίγα πράγματα που δεν ολοκλήρωσε ο μαγεμένος της εγωισμός. Τώρα, βέβαια, το έχει αναλάβει το Εθνικό Θέατρο και ίσως αυτό εκπληρώσει τη στερνή επιθυμία της Ειρήνης.

 

Με δένει μαζί της μια φιλία σαράντα πέντε χρόνων. Έχω ταξιδέψει μαζί της σε πολλά μέρη της Ευρώπης. Έχω κοιμηθεί στο σπίτι της στο Χιλιομόδι. Έχω ξενυχτήσει μαζί της τραγουδώντας. Έχω συγκρουστεί μαζί της. Γιατί η Ειρήνη όταν πιστεύει κάτι, δεν κάνει πίσω. Είναι ένα ηφαίστειο εν ενεργεία πάντα. Μπορεί να τινάξει λάβα και στάχτη. Αν η Μελίνα είναι η κορυφαία μιας ανέμελης Ελλάδας, του «Ποτέ την Κυριακή», που γίνεται κορυφαία της Αντίστασης, η Ειρήνη είναι η κορυφαία ενός αρχαίου θυμωμένου χορού, που λέει τα ανείπωτα στις κάθε λογής εξουσίες. Διαχρονικά. Γι’ αυτό είναι πιο οικουμενική από τη Μελίνα. Πιο ποτισμένη από το πνεύμα της Αρχαίας Ελλάδας. Γυναίκα των πέντε ηπείρων. Όλων των φυλών και των χρωμάτων. Όλων των θρησκειών και των δογμάτων. Τα κύτταρά της είναι πλασμένα από αμφισβήτηση. Δεν της άρεσαν οι ήρωες. 

 

Οι περίεργοι έρωτες

 

Αν η Μελίνα ήταν η κορυφαία της Αντίστασης κατά των Απριλιανών, αυτή ήταν η Αφανής. Στο σπίτι της στη Ρώμη, διασταυρώνονταν όλα τα αντιστασιακά κινήματα. Γι’ αυτό και η χούντα δεν της έδινε διαβατήριο να γυρίσει στην Ελλάδα.

 

Περίεργοι ήταν και οι έρωτες της Ειρήνης. Ο γάμος με τον παλιό θεατρικό συγγραφέα, τον Άλκη Παπά, του οποίου διατηρεί το όνομα και θα το περάσει στην αθανασία. Ο Μάνος Κατράκης. Ο πρωταθλητής της σφυροβολίας Γιώργος Μπαμπανιώτης. «Το σώμα του ήταν σαν αρχαίο γλυπτό». Ο Νίκος Βερλέκης. Κάτι σαν τον Τσε Γκεβάρα στην όψη. Ο Γιάννης Μετζικώφ. Τα ευγενικά παιδιά ο Κάσσιος και η Μέλια λένε για να τους πειράξουν: «Ο θείος Νίκος και ο θείος Γιάννης».

 

Άγνωστο σε πολλούς, αλλά γνωστό στους λίγους δικούς της, το ειδύλλιό της με τον Μάρλον Μπράντο. Κάποτε μου είχε εμπιστευθεί ότι υπήρξε και ένας καταιγιστικός έρωτας με τον Μίκη. Μέχρις εκεί. Αν λάβει κανείς υπόψη του ότι υπήρξε σταθερά το αντικείμενο του πόθου εκατομμυρίων ανδρών, δεν είναι δα και καμιά πλούσια συγκομιδή. Δέκα όλοι και όλοι άνδρες. Για τους έρωτες αυτά ξέρω. Αλλά για τις φιλίες ξέρω πολύ περισσότερα.

 

Διατηρούσε στην οδό Χοϊδά ένα υπέροχο τετραώροφο, που το είχε αγοράσει με χρήματα που έβγαλε από τον κινηματογράφο. Ο αείμνηστος Βασίλης Φωτόπουλος και ο εξίσου προικισμένος αδελφός του Διονύσης είχαν δώσει απίστευτες ομορφιές στο εσωτερικό του κτηρίου. Η Ειρήνη κράτησε για τον εαυτό της τον 4ο όροφο. Έδωσε στον Βαγγέλη Παπαθανασίου τον 3ο και στο ισόγειο, χαρίζοντάς μου και ένα πανάκριβο χάλκινο κρεβάτι, έβαλε εμένα. Δηλαδή, οι φίλοι της ήμασταν κοντά της. Και αυτή γενναιόδωρη, τρυφερή, ευρηματική, όχι μόνο σε εμάς, αλλά και στις συντρόφους μας.

 

Οι σκηνές λατρείας που έχω δει στη Ρώμη, στη Νάπολη, στη Βαρκελώνη και στη Νέα Υόρκη από όρθιους θεατές να την αποθεώνουν, μου επιτρέπουν να πω ότι στο εξωτερικό μόνο ο Μίκης, η Μελίνα και αυτή γνώρισαν τέτοιες δόξες. Με μια διαφορά. Ότι η Ειρήνη ήταν ένας θηλυκός Οδυσσέας. Που είχε καταλάβει νωρίς οι «Ιθάκες» τι σημαίνουν. 

 

Πρόσφατα ο Βασίλης Καβαθάς, έγραψε ένα όμορφο βιβλίο για την Ειρήνη Παπά. Την αποκάλεσε «Η απεσταλμένη των θεών».

 

Σήμερα η Ειρήνη Παπά ζει στην Κηφισιά στα 96 της χρόνια, μέσα στην ζεστή αγκαλιά των ανιψιών της Κάσσιου και Μέλιας.

 

Ο έτερος ανιψιός είναι ο Μανούσος Μανουσάκης που και αυτός της είχε μια άσβεστη αγάπη. Η Ειρήνη επέλεξε και αποσύρθηκε  πριν από αρκετά χρόνια λέγοντας:

 

«Έδωσα μια παράσταση. Τώρα τελείωσα. Ήρθε η ώρα να αποσυρθώ… Να έχετε υπόψη σας μόνο ότι το χειροκρότημα δεν ακούγεται εδώ μέσα και δεν με αφορά πλέον…». Τα λόγια αυτά αποδειχτήκαν προφητικά. Η Ειρήνη πάρα την θέληση της ζει σε έναν «άλλο» κόσμο.

 

Η εφημερίδα μας αποφάσισε να κάνει αυτό το αφιέρωμα με τις δικές μου παλιές συνεντεύξεις αλλά και με κάτι πολύ σημαντικό. Οι φωτογραφίες που δημοσιεύει η Βoulevard είναι από την συγκλονιστική παράσταση «Stabat Mater» του Περγκολέζι στην Νάπολη.

 

Η Ειρήνη στη παράσταση υποδυόταν την Μάνα του Χριστού. Ήμουν εκεί. Ήταν ένας θρίαμβος. Περίπου σαράντα ιταλικές εφημερίδες τις έπλεξαν  διθυράμβους με τίτλους όπως «Η Θεά», «Η μάνα της Μεσογείου», «Μια γυναίκα χώρα». Δυστυχώς αυτή η παράσταση δεν παίχτηκε ποτέ στην Ελλάδα!  Όπως δεν παίχτηκε ποτέ στην Ελλάδα  και μια άλλη παράσταση όπου η Ειρήνη Παππά υποδυόταν την Θεοδώρα την αυτοκράτειρα του Βυζαντίου!

 

Αυτή η παράσταση παίχτηκε μόνο στην Βαρκελώνη και στο Λουξεμβούργο. Σου κόβει την ανάσα αν ακούσεις ποιοι την έστησαν .

 

Σκηνοθεσία Μιχάλης Κακογιάννης, κείμενα Γιώργος Χειμωνάς, μουσική Βαγγέλης Παπαθανασίου, χορογραφίες Δημήτρης Παπαϊωάννου, σκηνικά και κουστούμια Γιάννης Μετζικώφ!!

 

Κανείς δεν ξέρει που βρίσκονται τα σκηνικά και τα κουστούμια αυτής της παράστασης. Ένα μόνο κουστούμι, αυτό της Θεοδώρας, βρίσκεται στο λαογραφικό μουσείο του Ναυπλίου.

Είναι γνωστό πως η Ειρήνη Παπά παρέδωσε στον πιστό της φίλο Πέτρο Ναυπλιώτη σημαντικά προσωπικά της αντικείμενα και σημαντικά έργα. Το γραφείο της, έπιπλα, μπιμπελό, φορέματα, βραβεία, τους δίσκους με τον Βαγγέλη Παπαθανασίου, διακρίσεις και μια σειρά σπάνιων φωτογραφιών αφού η Ειρήνη εξαιτίας του κινηματογράφου είχε γυρίσει όλο τον κόσμο.

 

Επιθυμία της ήταν να τοποθετηθούν στο ΣΧΟΛΕΙΟΝ, το περίφημο δικό της παλάτι, που στεγάζεται σε ένα παλαιό εργοστάσιο της οδού Πειραιώς. Το ΣΧΟΛΕΙΟΝ ανήκει στο Εθνικό θέατρο και σπουδάζουν πολλοί νέοι ηθοποιοί όπως ονειρευόταν η Ειρήνη. 

 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΗ