Σάββατο, 15 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ, 2025 - 10:10

Κάτι μ’ αρρωσταίνει σ’ αυτήν την πολιτεία...

Το 1939, όταν ολόκληρος ο κόσμος ήταν αντιμέτωπος με τον ζόφο του ναζισμού, ο Τόμας Μαν (1875 - 1955) ζούσε αυτοεξόριστος στην Αμερική. Για λογαριασμό της εφημερίδας της Νέας Υόρκης, Herald Tribune, έγραψε, τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου, ένα κείμενο προσπαθώντας να προσεγγίσει και να προειδοποιήσει τους συμπατριώτες του για το επερχόμενο κακό. Ένα κείμενο συγκλονιστικό στην ολότητά του που έμεινε στην Ιστορία με τον τίτλο “Αυτός ο πόλεμος”1.

Μπορεί η αφήγησή του να μοιάζει με οικουμενικό διάγγελμα ή με πεσιμιστική προφητεία για το τέλος ενός κόσμου που ματαίως προσπαθούσε να σταθεί στα πόδια του κόντρα σε έναν τεράστιο κύμα εθνικισμού, λαϊκισμού, εγκληματικής προπαγάνδας και ακραίου αντισημιτικού μίσους αλλά λειτουργεί και ως απέλπιδα απόπειρα αφύπνισης και υπενθύμισης για θεμελιώδη ζητήματα του αστικού ευρωπαϊκού πολιτισμού. Αυτά που η πολύπαθη Ευρώπη, ετοιμαζόταν τότε να αποχαιρετίσει χωρίς να μπορεί να το προβλέψει, για να αρχίσει να τα επανοικοδομεί τουλάχιστον μια δεκαετία αργότερα μετά την καταστροφή και τον όλεθρο.

Είναι αλήθεια ότι σήμερα ο κόσμος έχει έρθει πάνω κάτω και οι συγκρίσεις των διαφορετικών ιστορικών πλαισίων είναι κάτι που η επιστήμη/μελέτη της Ιστορίας θεωρεί ως ακραίο κομπογιαννιτισμό. Το ανθρώπινο μυαλό, όμως, μέσα στη διαρκή του κίνηση, δεν μπορεί να μην σταθεί σε ένα από τα σημαντικότερα κοινωνιολογικά προβλήματα της σημερινής Ελλάδας: Τη σταδιακή απενεργοποίηση και εντέλει κατάργηση των κανόνων της δημόσιας συνύπαρξης.

Αναφερόμαστε στις ακραίες εκφράσεις δυσανεξίας στην αντίθετη άποψη, στη μαζική συνήθεια της “δολοφονίας” με όλα τα μέσα και όλους τους τρόπους όλων όσοι εκφράζουν διαφορετικές απόψεις από τις δικές μας, κάτι που απλώνεται σαν παχύ στρώμα ομίχλης πάνω από το όποιο επίπεδο καθημερινού πολιτισμού είχε κατακτήσει η ελληνική κοινωνία.

Μια διαδικασία που ολοένα και περισσότερο ανακαλύπτει νέους τρόπους για ν’ ανανεώνεται. Αναφερόμαστε στις καθημερινές ενέσεις μίσους και βίας που δηλητηριάζουν ολοένα και περισσότερο τις συμπεριφορές μας προς τους κάθε είδους υπαρκτούς, ανύπαρκτους και δυνητικούς αντιπάλους. Κάτι που συναντάται πολλαπλώς στην Ιστορία. Τι έγραφε ο Τόμας Μαν γι’ αυτό;

“Η κοινωνική δημοκρατία είναι το αίτημα του σήμερα, μόνο υπ' αυτή την πνευματική μορφή και σύνθεση, ως μία κοινωνικά ώριμη ελευθερία που διαφυλάσσει τις ατομικές αξίες μέσω οικειοθελών παραχωρήσεων στην ισότητα, μπορεί να υπάρξει σήμερα η δημοκρατία- τόσο στους κόλπους κάθε λαού όσο και μεταξύ των λαών".

Η κοινωνική δημοκρατία, θεμελιώδες υποστύλωμα των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών, έχει πολλές εγγραφές ανοχής και συνύπαρξης στο DNA της. Οι “οικειοθελείς παραχωρήσεις στην ισότητα”, λοιπόν. Πόσο πιο δυναμικά θα μπορούσε να περιγράψει ο συγγραφέας τον βασικό κινητήριο μοχλό της δημοκρατικής συνύπαρξης όλων των απόψεων σε μια κοινωνία;

Ο συγγραφέας, βεβαίως, έκρουε τον κώδωνα της βαναυσότητας έναντι των Εβραίων. Αλλά οι αναγωγές που μπορούν να προκύψουν υπό τη μορφή κινδύνων για τη στέρεη δομή των βασικών υλικών μιας δημοκρατικής κοινωνίας, μπορούν να προκύψουν και από το ακόλουθο απόσπάσμά του που αναφέρεται στην ήδη, εκείνη την εποχή, διαφαινόμενη διάβρωση της κοινωνίας των Γερμανών συμπατριωτών του:

“Γιατί περιήλθαν μεν οι Εβραίοι σε δεινή θέση, κι οι ίδιοι όμως (σ.σ. οι Γερμανοί) δεν βρέθηκαν σε πολύ καλύτερη. Είδαν με τα μάτια τους στην καθημερινή τους ζωή τη διαφθορά που γεννά ο τρόμος, τη χλωμή αγωνία για τη ζωή και το ψωμί τους, είδαν τη διάβρωση του χαρακτήρα ανθρώπων που θα ζούσαν αξιοπρεπώς σε εποχές όπου η αξιοπρέπεια ήταν πρακτικά εφικτή, είδαν την αποχαλίνωση κάθε κατώτερου ενστίκτου, της δουλοπρέπειας, της  υποκρισίας, του ποταπού καιροσκοπισμού, του χαφιεδισμού, είδαν να δηλητηριάζονται οικογενειακές σχέσεις, είδαν παραπλανημένα παιδιά να προδίδουν τους γονείς τους. Είδαν όλη την εξαθλίωση του ανθρώπου που επέφερε η δικτατορία - και τι δικτατορία! Η δικτατορία των αποβρασμάτων! Είδαν τη θλιβερή στρέβλωση μιας κοινωνίας που εκ φύσεως εκτιμά όσο τίποτε άλλο την αξιοπρέπεια, και την υποδέχτηκαν με ανοιχτές αγκάλες, ενώ, ως μοναδική παρηγοριά για αυτές τις αξιοθρήνητες εμπειρίες που βίωσαν, τους δόθηκε το εξής αντάλλαγμα: ότι είναι η “αρία φυλή”.

Πέρα από κάθε σύγκριση -ιδίως στο θέμα της καταρράκωσης της αξιοπρέπειας ενός ολόκληρου λαού- η πρόταση του Τόμας Μαν περιγράφεται ως εξής: “Il faut en finir, πρέπει να δοθεί ένα τέλος”... Και μάλλον, εκτός ελαχίστων πλέον εξαιρέσεων με στενά οικονομικά συμφέροντα με τη φθονερή πραγματικότητα της κατασκευής εχθρών ή εγγενείς ιδεοληπτικές βλάβες, δεν υπάρχει αντίρρηση…

1 Τόμας Μαν, “Αυτός ο πόλεμος”, εκδ.: Πόλις, μτφρ Μαργαρίτα Ζαχαριάδου

Φωτό: Ερωτευμένη απελπιθείσα. Ζωγραφική Θεόφιλος